Valkerij... een woordje uitleg
Wat is valkerij ?
Per definitie en traditie betekent valkerij de kunst van het jagen met een getrainde roofvogel op wilde prooien in zijn natuurlijk habitat. Niet zozeer het aantal behaalde successen is hierbij van het grootste belang voor de valkenier maar wel de beleving van de jachtvluchten op zich. De relatie tussen mens en jachtvogel is gesteund op het vertrouwen dat moet verworven worden doorheen de opleiding van de vogel. Tijdens de daaropvolgende jachtvluchten ervaart de vogel meer en meer de verbondenheid met de mens en zijn partners, zoals bvb. een jachthond en/of fretjes. De vogel ondervindt dan dat dit bondgenootschap meer kansen op succes biedt.
We onderscheiden twee valkerijtechnieken, nl. de hoge vlucht en de lage vlucht.
Hoge vlucht
Bij hoge vlucht jagen valken op pluimwild zoals fazanten, eenden en patrijzen. Een jachthond spoort het wild op terwijl de valk opstijgt tot een zekere hoogte boven de valkenier. Op een teken van de valkenier stoot de hond het wild op, waarop de valk deze dan achtervolgt aan zeer hoge snelheid. Vandaar dat het haast onmogelijk is dit goed in beeld te brengen.
Grotere valken, zoals sakervalken, bewijzen hun grote efficiëntie bij de bestrijding van kraaiachtigen.
Lage Vlucht
Bij lage vlucht maken valkeniers gebruik van een zogenaamde vuistvogel zoals een buizerd of een havik. Zoals de naam aangeeft, zetten deze vogels hun jachtvluchten in van op de vuist. Ze jagen voornamelijk op haarwild zoals hazen en konijnen. Naast de medewerking van de jachthond komt de assistentie van fretten hierbij goed van pas.
Voor de jacht op grote prooisoorten zijn arenden meer geschikt.
Valkerij vroeger
Valkerij nu
Men vermoedt dat valkerij zowat 3000 jaar geleden is ontstaan bij steppevolkeren in Centraal Azië als middel om zich van voedsel te voorzien. Door diverse overheersingen, handelsreizen en volksverhuizingen bereikte valkerij in de 4de eeuw na Chr. via het verre oosten onze contreien. Gezien Vlaanderen op de trekroute lag van de slechtvalken, beleefde valkerij hier gouden tijden tijdens de middeleeuwen. Vele valkeniers uit de Lage Landen vervulden een prominente rol in tal van Europese koningshuizen die valkerij tot hun privilege maakten. Vanaf de 18de eeuw raakte valkerij als jachtwijze in onbruik door het gebruik van vuurwapens.
Op het einde van de 19de eeuw beoefenden vnl. Britse valkeniers de valkerij als een niet-elitaire activiteit in clubverband. Na de 2de wereldoorlog groeide de populariteit wereldwijd. Dankzij kweekprogramma’s slaagden valkeniers erin de met uitsterven bedreigde slechtvalk te redden De algemene belangstelling voor de natuur neemt toe en roofvogels krijgen wettelijke bescherming. Door toedoen van de BVVVH wordt valkerij in België een wettelijke erkende jachtwijze. In 2010 erkent UNESCO valkerij als immaterieel cultureel erfgoed.
Beknopte historiek
Deze tekst werd samengesteld uit oude Nederlandstalige literatuur: “ de Valkerij in de Nederlanden” van A.E.H. Swaen en “Valkerij en Valkeniers Arendonk” van Lod. Coveliers en verscheidene andere werken.
Hoe oud de valkerij precies is valt onmogelijk te zeggen. Haar ontstaan voert ons zeer ver terug, minstens 3.000 jaar geleden. Het oudste tastbare bewijs van het bestaan van de valkerij is een bas-reliëf waarop een man voorkomt die een valk op de hand draagt. Dit werd gevonden in de bouwvallen van een stad in Babilonië en voert ons terug naar een tijd omstreeks 1700 vóór Chr.
Aan de hand van allerlei oude geschriften en afbeeldingen wordt aangenomen dat de valkerij haar oorsprong vond onder de herdersvolkeren van de uitgestrekte vlakten van Midden-Azië en dat zij van daaruit oostwaarts naar China, Korea en Japan is doorgedrongen en westwaarts naar Oost-Europa. Met de grote volksverhuizingen in het begin van onze jaartelling, werd de valkerij naar West- en Zuid-Europa gebracht en is zij in onze streken in de 2e of 3e eeuw bij de Germanen bekend geworden.
Valkerij in onze contreien
Bij ons wordt voor het eerst verwezen naar de valkerij in de Lex Salica. De Salische Franken, die zich in 342 in Taxandrië (de Kempen) zijn komen vestigen, vaardigden in 422 een wet uit die boeten oplegde voor het stelen van afgerichte valken.De uitgestrekte heidevlakten rond Turnhout en Arendonk waren een ideale plaats om te jagen. Tevens lagen zij op de trekroute van de migrerende valken uit het noorden. De gewone man observeerde de vogel, wist hem te lokken en te vangen. Hij richtte hem af en gebruikte hem om in zijn bestaansmiddelen te voorzien. Er is zelfs een tijd geweest dat in de Kempen iedere boer een jachtvogel had.
De verzorgde opleiding door ervaren meesters had spoedig tot gevolg dat edellieden in onze streken de afgerichte valken kwamen opkopen en tevens de africhter ervan, de valkenier, in dienst namen. Hij vergezelde de vorst en de adellijke heren als bekwame helper en kenner van de afgerichte roofvogels op hun jachten en bij allerlei officiële aangelegenheden. De vorst vertoonde zich graag in het openbaar met zijn jachtvalk op de hand. De valk was een statussymbool.
Reeds in de 10e en de 11e eeuw was het Land van Turnhout befaamd om zijn valkeniers en zijn uitgestrekte jachtterreinen. De Vrijheid Arendonk werd het Mekka van de Europese valkerij. Omstreeks de 13e eeuw werd een Gerechtshof voor valkerijaangelegenheden voor de zeventien provinciën der Nederlanden opgericht te Turnhout, “Het Valkhof“.
De gouden eeuwen van de valkerij
De grote doorbraak van de valkerij valt samen met het “luistertijdperk” van de Boergondische Hertogen. Valkerij was toen het privilege van de adel. Eén van de bekendste personages was toen Maria van Bourgondië, vorstin van de Nederlanden en tevens grootmoeder van Karel V. Zij was een fervent valkenier en ging vaak op valkenjacht in de streek van Torhout. Op 27 maart 1482 -tijdens een jachtpartij – kwam zij aldaar ten val met haar paard en overleed op 35-jarige leeftijd. Zij ligt begraven in OLV-kerk te Brugge.
Keizer Frederik II von Hohenstaufen (13e eeuw), grootmeester in de valkerij en tevens een natuurwetenschapper die zijn tijd ver vooruit was, schreef het nu meest beroemde boek over de valkerij “De arte venandi cum avibus“ (De kunst van het jagen met vogels).
Internationale faam voor valkeniers
Maria van Hongarije, zuster van Keizer Karel V, landvoogdes der Nederlanden en Vrouwe van Turnhout (1531 – 1556) introduceerde onze valkeniers aan verscheidene Europese Hoven zoals Frankrijk, Spanje, Portugal, Duitsland en Denemarken. Ook in Engeland en Italië werden zij uitgenodigd en vorstelijk onthaald.
In de Kempen ontstond een ware handel. Niet alleen de verkoop van de vogels zelf, maar ook alle materialen en toebehoren die nodig waren bij het vangen, het africhten en het jagen werden er door ambachtslieden vervaardigd. De valkeniers werden zelfstandige handelaars en een zekere burgerij begon zich te ontplooien. Door de grote vraag naar valken ondernamen zij verre reizen naar de broedplaatsen van hun geliefde vogels, tot in IJsland, Denemarken, Noorwegen, Zweden en Letland.
De Franse Revolutie maakte een einde aan dit roemrijke verleden, de opkomst van de jacht met vuurwapens in de 18-de eeuw, het nieuwe vermaak van de adel, won meer en meer aan belang en heeft de valkerij verdrongen tot een kwijnend bestaan.
Valkerij vandaag
In de loop 19e eeuw zochten overgebleven liefhebbers van de valkerij elkaar op en richtten ze clubs op zoals de Loo Hawking Club in Nederland. In Europa waren het voornamelijk Britse valkeniersverenigingen zoals de Old Hawking Club en later de British Falconers’ Club die de valkerij bleven beoefenen als een vorm van buitenactiviteit die door iedereen kan worden beoefend. Daarmee hielden ze de traditionele kunst van het jagen met een roofvogel in stand. Na de 2de wereldoorlog groeit de sensibilisering voor het natuurbehoud en kent de valkerij een wederopbloei die zich nagenoeg over de hele wereld verspreidde in elk land met zijn eigen cultuur en tradities.
Met de industriële groei na de oorlog nam echter de verstedelijking toe en gingen helaas vele biotopen verloren. Het gebruik van pesticiden in de landbouw zoals DDT maakten vele slachtoffers onder de roofvogels welke met uitsterven werd bedreigd. Dank zij de wettelijk bescherming van de roofvogels alsmede kweekprogramma’s al of niet ondersteund door valkeniers en een beter wetenschappelijk inzicht in natuurbeheer, is er sprake van een herstel.
Vandaag worden valkeniers graag gevraagd vanwege hun diensten om overlast te bestrijden van schadelijk wild zoals kraaien, konijnen, duiven en dergelijke meer. Dit gebeurt op een ongevaarlijke, selectieve wijze zonder verstoring of milieuvervuiling. Met wat geluk zijn valkeniers aan het werk te zien op golfterreinen, diverse soorten industrieterreinen, bij boom- en fruittelers, manèges en gemeentelijke intercommunales.
Valkerijorganisaties
In 1966 werd in België de eerste valkerijvereniging Club Maria Van Bourgondië opgericht. Daarna volgden er nog enkele met elk een eigen identiteit en visie onder wie de BVVVH in 1974. Met het doel de belangen van de valkerij en zijn beoefenaars te behartigen, hebben onder impuls van de BVVVH sommige verenigingen in 2010 een overkoepelende federatie opgericht onder de naam Belgische Valkerij Federatie ‘Valkeniers.be’. Op deze wijze werd een gemeenschappelijk aanspreekpunt gevormd naar de overheden en agentschappen toe. Voor meer informatie over deze federatie:
Om de belangen en het voortbestaan van valkerij te beschermen op internationaal vlak werd op 09 april 1968 in Düsseldorf (D) het IAF ( International Association for Falconry and conservation of Birds of Prey) opgericht. Deze internationale NGO ijverde samen met 11 landen, waaronder Belgie, dat de valkerij in 2010 werd toegevoegd aan de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van UNESCO. Meer informatie over deze organisatie via onderstaande link.